Η επιστήμη της Ιστορίας δεν είναι συνώνυμη με τα σχολικά βιβλία της Ιστορίας. Η πρώτη επιχειρεί διαδοχικές προσεγγίσεις της αλήθειας κάθε θέματος, με βάση τα στοιχεία τα οποία διαθέτει, ενώ τα εκπαιδευτικά βοηθήματα σκοπό έχουν να δημιουργήσουν πρότυπα συμπεριφοράς για τους νέους και φρονηματισμού για τους μεγαλύτερους.Επειδή η Ιστορία δεν είναι ακριβής επιστήμη σαν τη Βιολογία ή την Φυσική, δίνει στους αναγνώστες των ιστορικών βιβλίων την ψευδαίσθηση ότι κατέχουν τα πορίσματα της επιστήμης με την ίδια εγκυρότητα που διαθέτουν οι επαγγελματίες ιστορικοί. Οι επαγγελματίες, όμως, σε αντίθεση με τους ερασιτέχνες, αναλώνουν μεγάλο μέρος του βίου τους μελετώντας πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές της Ιστορίας.
Το 1821, όπως διδάσκεται στα σχολεία και γιορτάζεται κάθε 25η Μαρτίου, δεν αποδίδει το πνεύμα και όλες τις πληροφορίες των πολυάριθμων απομνημονευμάτων αγωνιστών, κληρικών, προκρίτων, λογίων και γενικά όσων υπήρξαν αυτόπτες. Αντίθετα αποτελεί την αναγκαία κατασκευή για να δικαιωθεί η γέννηση και η λειτουργία του κράτους.
Η σχολική ή κρατική αντίληψη της εθνικής ιστορίας δεν περιορίζεται, βέβαια, στην Ελλάδα. Όλα τα έθνη-κράτη καλλιεργούν ψευδαισθήσεις για τη μοναδικότητα και την ιερότητα των προγόνων τους. Οι ιστορικοί γνωρίζουν ότι οι ανθρώπινες συμπεριφορές παρουσιάζουν κάποια σταθερά χαρακτηριστικά μέσα στο χρόνο: την ροπή προς την επιβίωση, την κυριαρχία και γενικότερα σε ενέργειες που θα τις χαρακτηρίζαμε ως ιδιοτελείς. Ασφαλώς η υπέρβαση αυτών των τάσεων αποτελεί, επίσης, αντικείμενο της ιστορικής επιστήμης, αλλά δεν θα πρέπει να θεωρούμε ότι οι βραχύβιες εξάρσεις είναι ο κανόνας. Η θυσία του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι και η άρνηση της αρχιστρατηγίας από τον Μάρκο Μπότσαρη, δεν είναι οι μοναδικές υπερβάσεις της αυτοσυντήρησης και της ιδιοτέλειας, αποτελούν όμως εξαιρέσεις στον κανόνα.
Η Ιστορία είναι γοητευτική επιστήμη γιατί είναι γεμάτη από εκπλήξεις σαν τις παραπάνω. Δυστυχώς, τα φαινόμενα που βιώνουμε στη χώρα μας εδώ και τριάντα τουλάχιστον χρόνια, δεν περιέχουν ηρωικές υπερβάσεις αλλά ούτε και αποδοχή των κανόνων συμπεριφοράς τους οποίους θεσπίζουν οι νόμοι. Βιώνουμε, αντίθετα, την ανομική ιδιοτέλεια των πολιτικών ηγετών, των συνδικαλιστών, των πάσης μορφής παραβατών αλλά και τη συλλογική αρπακτικότητα ολόκληρης της κοινωνίας, από τα ευνοημένα ως τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της. Οι εκλεγμένοι μας αντιπρόσωποι, άλλωστε, είναι δικό μας πρόκριμα (οι Τσοχατζόπουλοι, Ψωμιάδηδες, Χρυσανθόπουλοι και πλείστοι άλλοι).
Η ιστορική ανάλυση και η υποδοχή των ιστορικών πορισμάτων από την κοινωνία θα αποτελούσε μια μορφή αναζήτησης της αυτογνωσίας και ανάκτηση της εσωτερικής μας ασφάλειας. Τα δύο αυτά πολύτιμα στοιχεία καθορίζουν και το βαθμό ωρίμανσης κάθε κοινωνίας.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που επιμένουν στη σχολική αντίληψη της εθνικής ιστορίας και μετά την ενηλικίωσή τους, έχουν εμπιστευθεί στα σχολικά βιβλία τη διαμόρφωση της ίδιας της ταυτότητάς τους. Δεν αντιμετωπίζουν τους ήρωες ως πρότυπα συμπεριφοράς αλλά σαν ενισχυτικά στοιχεία της αυταρέσκειάς τους. Η εθνική ιστορία, όπως διαμορφώνεται στο σχολείο, εγγράφεται στο πεδίο του «πίστευε και μη ερεύνα» και δεν σηκώνει οποιαδήποτε αμφισβήτηση. Προσφέρει, ασφαλώς, ψυχολογικό στήριγμα στους πιστούς αλλά όχι ευκαιρίες αυτογνωσίας, ανεξάρτητης σκέψης και βελτίωσης της συλλογικής συμπεριφοράς.
*O Θάνος Βερέμης είναι Ομότιμος Καθηγητής της Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
